Beschrijving van de dispositieverzameling Bouman

Inleiding         

 Al op jonge leeftijd bezocht en bespeelde Bouman talloze orgels. De disposities ervan schreef hij in cahiers. Soms noteerde hij enkele klankimpressies en historische bijzonderheden. Zo ontstond uiteindelijk een ongekende verzameling gegevens, een verzameling die die van Broekhuyzen qua omvang evenaarde, en die als voordeel had dat ze op eigen waarneming berustte. Deze documentatie zou de basis vormen van zijn encyclopedische kennis. Bouman hield dergelijke informatie niet voor zichzelf, maar deelde die loyaal met anderen[1]. 

Het eerste deel van zijn verzameling is gedateerd 1930. De cahiers hebben het bombardement van Rotterdam overleefd. In een interview met Laurens-organist Jan Hermanus Besselaar (Rotterdam 29 september 1874 – Rotterdam 19 september 1952) over door het bombardement op Rotterdam verwoeste orgels staat hierover het volgende:

Deze nauwkeurige cijfers danken wij aan het minutieuze registratie-werk van mr. A. Bouman, secretaris van den Nederlansche Klokken- en Orgelraad, die reeds als student omtrent alle orgels te Rotterdam de uitvoerigste gegevens had verzameld. Deze aanteekeningen heeft mr. Bouman kunnen redden […][2]

 Van Bommel beschreef in zijn boek[3] orgels die tijdens de diverse bombardementen op Rotterdam verloren waren gegaan. Omdat hij zich beperkte tot kerkgebouwen en gebouwen die ook voor religieuze bijeenkomsten werden gebruikt, blijkt Boumans verzameling voor wat betreft Rotterdam vollediger. Bouman heeft ook verwoeste huisorgels, een orgel van het conservatorium en een theater beschreven.

 Inhoud

 De overgeleverde verzameling van Bouman bestaat uit 23 cahiers en een daaraan toegevoegde index[4]. De 23 cahiers zijn als volgt ingedeeld:

-          20 cahiers met disposities;

-          2 cahiers met kladversies van de beschrijvingen;

-          een index.

De meeste cahiers zijn voorzien van een romeins volgnummer. In een enkel geval ontbreekt dat, dan wel is de oorspronkelijke kaft zoekgeraakt. Ik heb de indeling die Bouman heeft gehanteerd zo veel als mogelijk gevolgd en alleen daar waar nodig zelf de nummering gecorrigeerd waar ik dat in verband met de overzichtelijkheid nodig vond. In die gevallen heb ik mijn aanvullingen/correcties in onderstaande tabel tussen blokhaken geplaatst[5].

De 20 cahiers met disposities zijn als volgt ingedeeld:

Helaas dekt de vlag niet altijd de lading. In de vorm waarin de scans zijn aangeleverd zijn er  beschrijvingen die niet op de juiste plek zitten. Dat kan allerlei oorzaken hebben, zoals”

-          een latere provinciale herindeling;

-          Bouman noteerde twee Duitse beschrijvingen tussen de beschrijvingen van Gelderland; Emmerich is ook maar nauwelijks de grens over….;

-          de verzameling ontwikkelde zich tot groeidocument waarbij beschrijvingen zijn toegevoegd op plekken waar nog ruimte was;

-          in geval van verplaatsing van een orgel werd de beschrijving uit het ene deel geschreurd en los in het andere gevoegd[7];

-          mogelijk zijn beschrijvingen na raadpleging niet op de juiste plek teruggelegd;

-          een enkele keer wilde hij kennelijk nog ergens langs gaan. Op die pagina’s staan in de kop enkel een plaats en een locatie genoemd, soms enkel nog maar de plaats.

De volgorde als op de scans is in deze uitgave leidend geweest. Dat iets niet (meer) op een logische plek zit, is geaccepteerd.  Uit de paginanummering blijkt trouwens dat hier en daar een pagina ontbreekt.

            In de Utrechtse universiteitsbibliotheek zijn 4 cahiers aan de in bovenstaande tabel genoemde toegevoegd, een inhoudsopgave van Bouman zelf, een latere inhoudsopgave opgesteld door Den Toom aan de hand van diens kopiën van het manuscript en twee cahiers met kladnotities van Bouman. Een vroeger door mij nageslagen cahier met gegevens over orgels in Noord-Duitsland is kennelijk verloren gegaan.

Bouman heeft later aanvullende informatie tussengevoegd. Ook zijn, bijvoorbeeld bij de verplaatsing van een orgel naar een andere kerk, pagina’s uitgescheurd en in andere cahiers gevoegd. De bladzijden opmerkelijk gepagineerd. Er zijn delen waar slechts een paginanummer in de rechter bovenhoek staat en geldt dat nummer voor zowel de linker als de rechter pagina. Ook komt het voor dat iedere pagina genummerd is. In mijn index houd ik consequent Boumans nummering aan.

Qua volume laat Bouman de andere verzamelingen achter zich. In tegenstelling tot bijvoorbeeld de verzameling van tijdgenoot Van Meurs, hanteerde Bouman ruimere grenzen. Hij beperkte zich niet tot orgels in kerken en publieke gebouwen, maar legde ook informatie vast over orgels in theaters[8], in het buitenland en - veel meer dan de andere 20^e eeuwse opstellers - over orgels in particulier bezit[9]. 

Bouman had een mooi duidelijk handschrift. Ruimtegebrek noodzaakte hem om bij gegevens die hij later toevoegde (zoals verdere lotgevallen, overige bronnen[10], mixtuursamenstellingen etc.), over te schakelen op een veel kleiner lettertype, hetgeen de leesbaarheid niet altijd ten goede is gekomen. Zijn cahiers ogen primair als werkdocumenten. Bouman heeft voor tot vastlegging over te gaan, gebruik gemaakt hebben van kladversies. Er zijn wee cahiers met kladaantekeninen bewaard gebleven.

Datering

De verzameling kent drie fases van ontstaan:

-          het overgrote deel is ontstaan voor 1940, met correcties uit later tijd;

-          een klein deel dateert uit de periode van de oorlog tot begin jaren vijftig;

-          na Boumans verhuizing naar het noorden voegde hij tot begin van de jaren negentig informatie toe over enkele instrumenten in Groningen, Friesland en Drenthe. In vergelijking tot de beide andere fases zijn de beschrijvingen uit deze laatste zeer globaal.

Omdat hij op sommige locaties meer dan eens is geweest en iedere keer nieuwe informatie toevoegde, leverde die wijze van werken een enkele keer een opmerkelijke opsomming op. Bij de Utrechtse Katholieke Kerkmuziekschool bijvoorbeeld, noemde hij drie instrumenten uit resp. 1925, 1926 en 1940[11]. Echter het orgel uit 1925 bestond op het moment van vastlegging niet meer, dat was verwerkt in het instrument van 1940.

Globale opzet

Op hoofdlijnen hanteert Bouman bij zijn beschrijvingen in fase 1 en 2 de volgende opzet:

-          locatie orgel, voor zover van toepassing is hieraan het stadsdeel toegevoegd;

-          de dispositie[12] incl. speelhulpen, overzichtelijk in kolommen. Slechts sporadisch blijft de dispositie achterwege;

-          meestal de manuaal- en pedaalomvang;

-          globale historische informatie.

Hij probeerde die informatie per instrument op één pagina te krijgen. Bij wat grotere instrumenten lukte dat niet en waren meer bladzijden nodig. Voor de beschrijving van het Groningse Martini-orgel had hij maar liefst 12 pagina’s nodig. We mogen er vanuit gaan dat hij bijna al de door hem beschreven orgels ook daadwerkelijk bespeeld heeft. Slechts bij een enkele beschrijving staat nadrukkelijk ‘niet bespeeld’. Over het moment van zijn bezoek aan het betreffende orgel vermeldt hij niets. Slechts een enkele keer is daar uit een andere bron iets over bekend. Zo schreef hij op 15 november 1935 aan zijn Groningse collega Johan van Meurs dat hij op 18 september het orgel van de Sionskerk (VI 25) in die stad had bezocht. Hij was niet tevreden over dit instrument[13]. Pas bij latere beschrijvingen, pak weg vanaf de 2^e helft van de jaren zeventig, is een datum van bezoek genoteerd.

In de dispositieverzameling en elders in Boumans nalatenschap zijn drie korte overzichtjes gevonden met marginale informatie over verder (nog) niet nader beschreven orgels in Leiden (8 locaties), Parijs (10 locaties) en Amsterdam (6 locaties met een theaterorgel). Mogelijk bewaarde hij dergelijke overzichtjes als leidraad voor een volgende bezoek aan die locaties.

Met name in de eerste delen vermeldde Bouman onderaan de beschrijving marginaal iets over de voorganger van het beschreven instrument[14]. Voor wat betreft de plekken waar hij gewoond heeft, zal hij dergelijke informatie ter plekke verkregen hebben. Opvallend is dat hij ook bij veel orgels in Friesland informatie over de vroegere instrumenten heeft vermeld. Mogelijk heeft hij die gegevens ontleend aan de publicaties uit de dertiger jaren van A.P. Oosterhof in de Leeuwarder Courant.

Voor wat betreft de naamgeving van kerken zat hij duidelijk in een overgangsgebied. Hij heeft het enerzijds over de Duyststraatkerk in Rotterdam-Delfshaven (I 44) en anderzijds over de Gereformeerde kerk aan het Bospolderplein in Rotterdam-Delfshaven (I 50). Deze laatste kerk zou later Bospolderpleinkerk genoemd worden. Op latere momenten voegde hij additionele informatie toe zoals:

-          een enkele verbetering;

-          mixtuursamenstellingen;

-          actualisering, bijvoorbeeld als het instrument intussen gewijzigd was;

-          informatie over de toepaste mensuur, het gebruikte materiaal, de ouderdom;

-          de juiste tractuur (hij vermeldde die direct na de locatie);

-          een enkele keer de winddruk;

-          een overzicht van ondersteunende documentatie[15].

Door het moment van vastlegging zijn Boumans beschrijvingen veelal de laatste voorafgaande aan de na-oorlogse restauratiegolf.

De gegevensverzameling is een aselecte verzameling. Bouman streefde immers niet naar een complete inventarisatie, maar legde slechts vast wat hij tegen kwam. Het heeft dan ook weinig zin om te filosoferen waarom een bepaald orgel niet in zijn verzameling is opgenomen. Toch zou ik hierop één uitzondering willen maken. Vrijwel overal in Nederland heeft hij de orgels in de hoofdkerken beschreven, behalve in Zeeland waar een beschrijving van de orgels in het Middelburgse Abdijcomplex (de Nieuwe Kerk en de Koorkerk) ontbreekt. Deze instrumenten zijn weliswaar in 1940 verwoest, maar dat geldt ook voor het wel door hem beschreven orgel van de Waalse kerk in die stad.

Bouman heeft later om uiteenlopende redenen wel een fors aantal beschrijvingen geactualiseerd. Verzameling manifesteert zich dan ook zoals aangegeven als werkdocument. Soms kraste hij een bestaande beschrijving door en maakte een nieuwe, in de meeste gevallen schreef hij aanvullingen bij de oorspronkelijke beschrijving. Een enkele keer is het overzicht verloren gegaan als hij aan een bestaande beschrijving nieuwe informatie toevoegde. Zo noemt hij bijvoorbeeld in zijn eerste beschrijving een Mixtuur IV-VI, terwijl hij later de samenstelling van een VI-sterke Mixtuur toevoegde. Kennelijk had een wijziging plaatsgevonden, maar die vermeldde hij niet.

De later door Bouman aan zijn beschrijving toegevoegde ondersteunende documentatie kan feitelijk geen ‘bronvermelding’ genoemd worden. Bron voor de beschrijving is altijd Bouman-zèlf. In zijn aanvullingen gaat het om later gevonden publicaties waarin het betreffende orgel genoemd wordt. Zo’n publicatie kan zowel een gedetailleerd artikel zijn, als slechts een mededeling in een vakblad waarin sec de bouwopdracht van het betreffende orgel wordt gememoreerd. De diversiteit in de  toegevoegde bronnen illustreert Bouman evenwel als een belezen man. Bij beschrijvingen van als gevolg van het bombardement op Rotterdam verwoeste instrumenten, zette hij kort  ‘†14 Mei 1940’[16].

Een enkele keer voegde hij een nieuwe pagina in met informatie uit andere bron. Het moment van actualisering is geheel situationeel, maar bronnen na circa 1950 worden niet meer genoemd. Mogelijk raakte zijn verzameling toen wat op de achtergrond en voegde hij slechts incidenteel nog wat toe. Voor wat betreft deel 1 is de laatste aanvulling uit 1970, de brand in de Rotterdamse Sandelingpleinkerk. Voor wat betreft deel 2 de wijziging van de Noorderkerk te Bunschoten-Spakenburg in 1951.

In de inleiding attendeerde ik erop dat Teus den Toom aan de gekopieerde cahiers van Bouman een fors overzicht heeft gevoegd van de projecten waarbij Bouman als adviseur betrokken was. Over weinig van die activiteiten is maar iets in de dispositieverzameling terug te vinden. Was hij strikt in het scheiden van zakelijk en privé, raakte de verzameling vanaf pakweg begin jaren vijftig op de achtergrond of had hij van iedere adviesopdracht een dossier en was vermelding in de dispositieverzameling daarom niet nodig?

Opvallend is dat Bouman bij huisorgels wel vermeldt welke registers uitsluitend in bas of discant aanwezig zijn, maar bij de overige stemmen niet expliciet aangeeft wanneer deze in bas en discant verdeeld zijn.

Vergelijken we in deel 1 de beschrijving van het vroegere Laurens-orgel (vastlegging 1930) met die van het na-oorlogse transept-orgel van diezelfde kerk (vastgelegd 1959 of later), dan zien we hoe Bouman steeds gedetailleerder te werk ging. Bij het transeptorgel vermeldt hij nu bijvoorbeeld ook meteen informatie over de mensuren, de kernfasen, de steminrichting en het materiaal waarvan bijvoorbeeld de tongen en de conducten  gemaakt zijn, een wereld van verschil.

De basisopzet is in alle delen gelijk, qua uitvoering zijn er toch significante verschillen. Deel 1 is systematisch geordend, duidelijk op basis van op eerdere momenten verzameld materiaal. Bij de volgende cahiers is dat alleen bij het eerste gedeelte. Door de (soms vele) aanvullingen raakt zonder index in die cahiers hier en daar het overzicht zoek.

In deel 1 bevindt zich geen enkele beschrijving waaraan later niets is toegevoegd. In latere delen staan wel beschrijvingen waarop niets is gewijzigd of gecorrigeerd.  Opvallend is dat bepaalde zaken ontbreken. Zo meldde Bouman geen informatie m.b.t. de soort windvoorziening[17].

Deel IV is een stuk kariger v.w.b. historische informatie. Ook ‘struinde’ hij daarin niet meer alle kerken in de genoemde dorpen af, maar beperkte hij zich veelal tot één (veelal Hervormde) kerk. Informatie over vroegere orgels komt eveneens niet meer aan bod.  

In de delen VI-A en VI-B is een groot verschil tussen de volumes van de orgels in Friesland, Groningen en Drenthe. Friesland is rijk vertegenwoordigd, Groningen veel minder, terwijl Drenthe maar beperkt wordt besproken[18]. Voor wat betreft het Groningse deel is dat bijzonder: toen in de loop van de jaren dertig van rijkswege een lijst opgesteld moest worden van orgels die in oorlogstijd dienden te worden gevrijwaard van de (in toenmalige ogen) meest dreigende vijand te weten metaalversmelting, legde Bouman als één van de samenstellers, de conceptlijst voor wat betreft de Groningse orgels aan zijn collega Johan van Meurs voor. Door Van Meurs’ grote kennis van het Groninger orgelbezit konden nog twaalf instrumenten aan de lijst toegevoegd worden[19]. Van die toegevoegde instrumenten is nauwelijks iets in Boumans cahiers terug te vinden. In de delen VI worden de beschrijvingen gaandeweg kariger. Qua handschrift lijken ze op een later moment te zijn opgesteld. Veelal zijn het slechts de disposities en ontbreken gegevens als bouwer, bouwjaar en de gebruikte bronnen. Bovendien zijn het doorgaans alleen historische instrumenten en komen eigentijdse orgels nauwelijks meer voor. Instrumenten waarbij hij als adviseur betrokken was geweest, komen in beperkte mate in latere delen aan bod. In deel VI-A duiken ineens recentere beschrijvingen op van orgels in Groningen en Friesland, een en ander is ongetwijfeld gevolg van Boumans verhuizing naar het noorden. Deze beschrijvingen zijn (mogelijk als gevolg van ruimtegebrek?) afwijkend genoteerd, de registers staan niet meer in kolommen onder elkaar, maar in de vorm van doorlopende tekst. Het meest recente orgel van de later toegevoegde instrumenten dateert uit 1991.

In deel VII vermeldt Bouman bij veel instrumenten die in de Tweede Wereldoorlog verwoest zijn veelal ‘† 1945’, terwijl een aantal van deze orgels al in 1944 door oorlogsgeweld ten onder is gegaan. Uit dit deel blijkt duidelijk hoe het orgelbezit in de zuidelijke provincies geleden heeft in de laatste twee oorlogsjaren.

Deel VIII-A valt op doordat daarin verhoudingsgewijs veel meer recentere instrumenten aan bod komen. Omdat hij lang in dan we vlak bij Amsterdam woonde, is dit deel ook meer actueel gehouden dan andere delen.

Is in deel VII nog een strakke groepering per provincie, in deel VIII-C staan de orgels van Gelderland en Overijssel deels door elkaar.

Geografische spreiding van de verzameling

Het accent van de verzameling ligt voornamelijk op de provincies Zuid- en Noord-Holland en in wat mindere mate op de provincie Utrecht. De overige delen van Nederland komen beperkter aan bod.

Het valt op dat Bouman geen cahiers heeft gewijd aan Flevoland, terwijl hij de plaatsing van orgels in de Noordoostpolder en in Oostelijk Flevoland toch heeft meegemaakt[20]. Ook heeft hij maar zeer beperkt aandacht besteed aan de orgels in de toenmalige koloniën, terwijl ook in die contreien een aantal Nederlandse orgelmakers werkzaam was.

De cahiers met orgels in het buitenland illustreren Bouman als een bereisd man die ook buiten onze landsgrenzen veel instrumenten heeft bezocht en bespeeld. Hij was een van de weinigen op orgelgebied die dat al in de periode voor de tweede wereldoorlog deed.

Spreiding van de verzameling qua aard locatie[21] 

Deze percentages moeten uiteraard met de nodige voorzichtigheid gehanteerd worden, want van orgels waarvan het Bouman niet lukte om toegang te krijgen, zijn in zijn verzameling geen gegevens opgenomen. Het ziet er echter naar uit dat Bouman, ondanks zijn vele activiteiten op het Gereformeerde kerkerf, voor wat betreft zijn verzameling geen speciale voorkeur voor een denominatie had. Er is sprake van een voor zijn tijd opvallend zeer gemêleerd beeld.

Slot

De verzameling Bouman is van hoog niveau. Uit analyse bij de annotatie blijkt dat hij nauwelijks fouten maakte in zijn beschrijvingen[24], daarnaast berusten alle beschrijvingen op eigen waarneming. Net als bij iedere andere dispositieverzameling vinden we ook in die van Bouman informatie die tot dusver nergens is aangetroffen.

In tegenstelling tot de dispositieverzameling Boogaart waarvan de samenstelling een beperkt aantal jaren beslaat (1949-1959) en als het ware gesproken kan worden van een tijdscapsule, gaat dat bij de dispositieverzameling Bouman niet op omdat die op een veel langere periode betrekking heeft.