Uitgegeven Nederlandse dispositieverzamelingen met elkaar vergeleken
Hoewel de gepubliceerde Nederlandse dispositieverzamelingen bij een eerste
kennismaking op elkaar lijken, blijken er toch significante verschillen.
In onderstaand overzicht is te zien hoe de verzamelingen van Hess, Knock, Hess-vervolg,
Van Eem, Lohman, Broekhuyzen, Van ’t Kruijs, Van Meurs, Boogert en Bouman scoren
op de volgende items:
-
karakter van de uitgave (boek, manuscript, eventuele actualisering etc.);
-
de aanwezigheid van een historische beschrijving per instrument;
-
het al dan niet consequent vermelden van disposities;
-
het al dan niet vermelden van gegevens rond de windvoorziening;
-
het al dan niet vermelden van informatie rond de tractuur;
-
het al dan niet geven van een waardeoordeel;
-
overige bijzonderheden.
Aan dit overzicht heb ik ook een niet gepubliceerde verzameling, die van Brom,
toegevoegd.
Hess
Karakter:
De uitgave geschiedde in boekvorm. Er zijn exemplaren bekend waarin toenmalige
eigenaren gepoogd hebben door aanvullingen de informatie actueel te houden.
Historische beschrijving:
Hess beschikte niet altijd over gegevens als bouwer en bouwjaar;
Disposities: hij vermeldde vrijwel
altijd een dispositie. Daar waar deze ontbrak, stond het betreffende orgel
veelal een kleinere kerk waarvan de beschrijving volgde op die van het orgel van
de hoofdkerk van die plaats. Daarnaast geeft hij van sommige provincies een
opsomming van de plaatsen waar volgens hem een orgel aanwezig is.
Windvoorziening:
hij vermeldde meestal het aantal balgen.
Tractuur:
niet van toepassing.
Waardeoordeel
: sporadisch.
Overige bijzonderheden:
soms vermeldde hij informatie met betrekking tot de ingebruikneming of voegde
hij de geraadpleegde bron toe.
Knock
Karakter:
De uitgave geschiedde in boekvorm. Er zijn enkele exemplaren bekend waarin
toenmalige eigenaren gepoogd hebben door aanvullingen de informatie actueel te
houden.
Historische beschrijving:
Knock beschikte niet altijd over gegevens als bouwer en bouwjaar.
Disposities:
hij vermeldde vrijwel altijd een dispositie.
Windvoorziening:
sporadisch vermeldde hij het aantal balgen.
Tractuur
: niet van toepassing.
Waardeoordeel
: sporadisch gaf hij een waardeoordeel; zo leverde hij zware kritiek op de
bouwers van het orgel van Stavoren.[1]
Van een ander orgel, dat van Zweins, gaf hij hoog op.[2]
Overige bijzonderheden:
slechts een enkele keer vermeldde hij aanvullende gegevens.
Hess-vervolg
Karakter:
Deze uitgave is in feite een herziene en aangevulde versie van de publicatie uit
1774.
Historische beschrijving:
Hess beschikte veelal over gegevens als bouwer en bouwjaar.
Disposities:
hij vermeldde vrijwel altijd een dispositie.
Windvoorziening:
het aantal balgen was in deze publicatie kennelijk geen issue.
Tractuur
: niet van toepassing.
Waardeoordeel:
in deze uitgave werd minder vaak een waardeoordeel gegeven dan in die van 1774.
Overige bijzonderheden:
slechts een enkele keer vermeldde hij aanvullende gegevens.
Van Eem
Karakter:
Deze verzameling is ons overgeleverd in manuscriptvorm en is pas in de 20e
eeuw uitgegeven, eerst in stencilvorm, later in boekvorm.
Historische beschrijving:
Van Eem beschikte veelal over gegevens als bouwer en bouwjaar.
Disposities: in de geraadpleegde
uitgave gaf hij, op zeven verwijzingen naar
De Boekzaal na, overal de
disposities.[3]
Bij de dispositie van het orgel van de Laurenskerk te Rotterdam vermeldde hij
‘mij aldus toegezonden’ hetgeen ons
wat leert over zijn wijze van verzamelen.[4]
Windvoorziening:
sporadisch vermeldde hij het aantal balgen.
Tractuur:
niet van toepassing.
Waardeoordeel:
sporadisch.
Overige bijzonderheden:
slechts een enkele keer vermeldde hij aanvullende gegevens. Daarnaast nam hij
vijftig voorbeelden van mogelijke disposities voor huis- en kerkorgels op.
Lohman
Karakter:
Deze uitgave is in feite een aangevulde versie van Hess’ publicatie uit 1774.
Historische beschrijving:
Lohman beschikte vrijwel overal over gegevens met betrekking tot de
bouwer/restaurateur en het bouwjaar/jaar van restauratie.
Disposities:
hij vermeldde consequent de disposities.
Windvoorziening:
veelal vermeldde hij het aantal balgen.
Tractuur:
niet van toepassing.
Waardeoordeel:
hij onthield zich consequent van een waardeoordeel.
Overige bijzonderheden:
slechts een enkele keer vermeldde hij aanvullende gegevens.
Broekhuyzen
De wijze van verzamelen van Broekhuyzen vraagt om nadere toelichting. Hij
hanteerde ten behoeve van zijn correspondenten een vaste vragenlijst. Een
exemplaar van deze vragenlijst is later teruggevonden in het archief van de
Oud-Katholieke H.Michael & Johannes de Doperkerk te Oudewater. De
verzameling-Broekhuyzen is als gevolg van deze werkwijze in vergelijking tot
eerdere verzamelingen vrij consequent qua opzet.
Karakter:
deze verzameling is ons overgeleverd in manuscriptvorm en is pas in de 20e
eeuw uitgegeven en geannoteerd. Uit niets blijkt dat Broekhuyzen gepoogd heeft
de door hem vastgelegde informatie actueel te houden
Historische beschrijving:
Broekhuyzen beschikte veelal over gegevens over de bouwer/restaurateur en het
bouwjaar/jaar van restauratie.
Disposities:
hij vermeldde vrijwel altijd de dispositie.
Windvoorziening:
hij vermeldde vrijwel altijd het aantal balgen, soms zelfs met de afmetingen
ervan.
Tractuur:
niet van toepassing.
Waardeoordeel:
sporadisch gaf hij een waardeoordeel.
Overige bijzonderheden:
slechts een enkele keer vermeldde hij aanvullende gegevens.
Van ’t Kruijs
Karakter:
de uitgave geschiedde in boekvorm. Er is in ieder geval één exemplaar bekend
waarin de eigenaar gepoogd heeft door aanvullingen de informatie actueel te
houden[5].
Historische beschrijving:
Van ’t Kruijs vermeldde vrijwel altijd iets over de historie van het betreffende
orgel.
Disposities:
hij vermeldde altijd de dispositie.
Windvoorziening:
dit was voor hem kennelijk geen issue.
Tractuur:
het is jammer dat juist Van ‘t Kruijs hier niet verder op ingegaan is, omdat ten
tijde van de publicatie van zijn boek ook andere tractuursystemen in zwang
waren. Het door hem beschreven Walcker-orgel van de Christelijke Gereformeerde
kerk aan de Hoveniersstraat in Rotterdam bijvoorbeeld, had mechanische
kegelladen en beschikte over combinatietreden. Hij vermeldde dergelijke details
helaas echter niet.
Waardeoordeel:
afgezien van een lovend verhaal over zijn eigen Laurens-orgel, heeft Van ’t
Kruijs zich consequent onthouden van een waardeoordeel.
Overige bijzonderheden:
in tegenstelling tot de andere opstellers vermeldde hij altijd de naam van de
organist.
Van Meurs
Karakter:
deze verzameling is ons overgeleverd in manuscriptvorm. Van Meurs heeft gepoogd
door de hem vastgelegde informatie actueel te houden. Aan 39% van de door hem
genoteerde beschrijvingen voegde hij later informatie toe.
Historische beschrijving:
Van Meurs vermeldde vrijwel altijd iets over de historie van het betreffende
orgel.
Disposities:
hij vermeldde vrijwel altijd de dispositie, een enkele keer verwees hij naar de
verzameling van Van ‘t Kruijs. Van
de harmoniums die hij tegen kwam, noteerde hij slechts het merk.
Windvoorziening:
pas later in zijn verzameling legde Van Meurs informatie over de windvoorziening
vast. Bij het actualiseren van zijn cahiers voegde hij dergelijke informatie
waar nodig later toe.
Tractuur:
hij is niet consequent met het vermelden van de juiste tractuur. Soms is slechts
aan de hand van de soort speelhulpen duidelijk dat het om een niet-mechanisch
orgel gaat
Waardeoordeel:
slechts een enkele keer gaf Van Meurs een positief of negatief waardeoordeel.
Overige bijzonderheden:
bij een aantal beschrijvingen voegde hij additionele informatie toe.
Boogert
Karakter:
deze verzameling is ons overgeleverd in manuscriptvorm. Boogert heeft de door
hem vastgelegde informatie niet geactualiseerd.
Historische beschrijving:
vrijwel altijd gaf Boogert informatie m.b.t. bouwer en bouwjaar.
Disposities:
hij vermeldde altijd de dispositie. Ook bij instrumenten met niet-mechanische
tractuur legde hij alle speelhulpen vast.
Windvoorziening:
Boogert meldde niets op dit terrein.
Tractuur:
bij de beschrijvingen van kerkorgels noteerde hij altijd de tractuur.
Waardeoordeel:
Boogert heeft zich consequent onthouden van een waardoordeel.
Overige bijzonderheden:
vrijwel altijd legde Boogert vast wanneer hij het betreffende instrument had
bezocht. Bij de meeste beschrijvingen voegde hij additionele informatie toe.
Brom
Het NMI heeft mij onlangs scans van de dispositieverzameling van Abraham Brom jr.
ter beschikking gesteld. Aan deze verzameling is tot nu toe nog geen publicatie
gewijd. Op basis van de scans is vast te stellen hoe Brom scoort op de in de
eerste alinea van dit hoofdstuk genoemde items.
Karakter:
deze verzameling is ons overgeleverd in manuscriptvorm. Brom ontleende zijn
informatie voornamelijk aan andere bronnen zoals de dispositieverzameling De
Waal en aan publicaties in Het Orgel.
Historische beschrijving:
Brom is karig met het verstrekken van historische gegevens.
Disposities:
hij vermeldde vrijwel altijd de dispositie. Enkele pagina’s had hij - gezien de
titel - gereserveerd voor een bepaalde beschrijving, later streepte de titel
door en beschreef hij op dit pagina een ander instrument. Op een later moment
tijdens het samenstellen, liet hij een format drukken t.b.v. zijn notities.
Windvoorziening:
Brom meldde op dit terrein niets.
Tractuur:
ook op dit item heeft Brom niets aangegeven.
Waardeoordeel:
hij heeft zich onthouden van een waardeoordeel.
Overige bijzonderheden:
getuige de vele pagina’s waarop slechts de locatie staat vermeld, was deze
verzameling een groeidocument en wilde Brom nog de nodige instrumenen bezoeken.
Tenslotte Bouman-zèlf
Karakter:
deze verzameling is ons overgeleverd in manuscriptvorm. Bouman heeft gepoogd
door de hemzelf vastgelegde informatie actueel te houden.
Historische beschrijving:
Bouman vermeldde vrijwel altijd iets over de historie van het betreffende orgel.
Disposities:
hij vermeldde vrijwel altijd de dispositie.
Windvoorziening:
Bouman meldde niets op dit terrein.
Tractuur:
hij heeft informatie over de tractuur veelal later aan de tekst toegevoegd.
Waardeoordeel:
ook Bouman heeft zich consequent onthouden van een waardoordeel, wel noteert hij
nadrukkelijk als een register niet goed aansprak, de windvoorziening niet
toereikend was etc.
Overige bijzonderheden:
in tegenstelling tot andere opstellers is Bouman zeer gedetailleerd, zeker in de
latere beschrijvingen. Ook voegde hij (op een later moment) de door hem
geraadpleegde bronnen[6]
toe.
[1]
Nicolaas Arnoldi Knock 1788, 8 (in de originele uitgave van diens
verzameling).
[2]
Nicolaas Arnoldi Knock 1788, 33 en 34.
[3]
In het originele manuscript zijn alle disposities wél opgenomen (mededeling
Victor Timmer).
[4]
Egbertus van Eem +1930, 8.
[5]
Dit betreft een exemplaar destijds in bezit van Johan van Meurs, deze
plaatste bij 29% van de disposities van Van ’t Kruijs op- of
aanmerkingen.
[6]
In lang niet al die bronnen wordt overigens een dispositie genoemd,
veelal gaat het om algemene historische informatie.