Dispositieverzamelingen algemeen

Wie de orgelliteratuur er op naslaat, wordt al snel geconfronteerd met het bestaan van een aantal oude dispositieverzamelingen, waaruit veelvuldig wordt geciteerd.

Het woord dispositieverzameling verdient echter nadere toelichting. Het begrip is in de praktijk gegroeid, maar dekt lang niet altijd de lading. Joachim Hess, de eerste Nederlandse opsteller, noemde zijn boek een dispositieverzameling, maar vermeldde niet consequent bij al de door hem genoemde orgels de dispositie[1]. Hetzelfde gold voor publicisten als Knock en Van Eem. Opstellers als Lohman en Van ’t Kruijs daarentegen waren wel consequent en vermeldden altijd de disposities. Broekhuyzen introduceerde in dit kader een meer correcte term: ‘orgelbeschrijvingen’. Die term is voor zijn verzameling eigenlijk ook meer op haar plaats, aangezien hij niet bij ieder instrument een dispositie heeft vermeld. Omdat in de praktijk altijd over dispositieverzameling wordt gesproken, hanteer ook ik hier die term.

Naast de ‘klassieke’ dispositieverzamelingen kwamen er in de periode tot 1900 ook andere bronnen waarin veel disposities werden afgedrukt, bijvoorbeeld boeken over het fenomeen orgel in algemene zin, waarbij in de bijlage disposities werden vermeld om de tekst te concretiseren. Een aantal willekeurige voorbeelden:

• Siwert Meijer, Het Orgel en deszelfs Zamenstel (Groningen 1845);[2]

• Edward J. Hopkins & Edward F. Rimbault, The organ, its history and construction (London 1877);

• Ernst F. Richter, Kathechismus der Orgel (Leipzig 1885);

• Hugo Riemann, Kathechismis der Orgel (Leipzig 1888);

• Leopold I. Cirsovius, Lebensbild der Orgelbaumeister Marcussen & Sohn (Kiel 1891);[3]

• Thomas Elliston, Organs and Tunning, a practical handbook for organists (London 1894).

Daarnaast gaven rond 1900 Duitse en Engelse orgelmakers voor het eerst reclamebrochures uit met daarin disposities en/of overzichten van hun werk.

Dispositieverzamelingen zijn er vanaf het moment dat er orgelgeïnteresseerden waren. Iedere opsteller had wel een eigen reden om ze op te stellen. Frans Talstra schetste in zijn artikelenreeks over het orgel van Loppersum op komische wijze, hoe in de jaren zestig enkele orgeladviseurs grote belangstelling aan de dag legden voor dispositieverzamelingen van lokale orgelliefhebbers[4]. Ze poogden op die wijze onbekende oude instrumenten op het spoor te komen en als vervolg daarop adviesopdrachten te krijgen[5].

In het volgende hoofdstuk kijken we eerst naar het fenomeen dispositieverzameling in internationaal perspectief.