Links ziet u de orgelbouwers. v.l.n.r: Ingrid Noack, Johan Ouweneel, Winold van der Putten en Bert Meems. Foto Harry Tielman (Drentse Courant) Provinciaal Museum Reconstructie middeleeuws orgel voor tentoonstelling "Opgedolven klanken".

Dit orgel stond alleen tijdens de tentoonstelling in 1999 in het museum. Het staat nu opgesteld in een kerk te Rhede? in Duitsland.

(Tekst overgenomen uit "De ORGELkrant" van de Koninklijke Nederlandse Organisten Vereniging 1999/10)

Links ziet u de orgelbouwers. v.l.n.r: Ingrid Noack, Johan Ouweneel, Winold van der Putten en Bert Meems. Foto Harry Tielman (Drentse Courant)

Sinds 11 september 1999 is in het Drents Museum te Assen de tentoonstelling ‘Opgedolven klanken / Archeologische muziekinstrumenten van alle tijden’ te zien. Centraal staat een door orgelmaker Winold van der Putten gereconstrueerd Middeleeuws orgel. Het orgel bestaat uit een kleine windlade van platanenhout, met 19 kleine slepen. Elke sleep wordt geopend via een ijzeren hefboom; op de hefboom is een toets gemonteerd. Toets en hefboom wordt na loslaten van de toets in de uitgangspositie teruggebracht door een veer van koeienhoorn. Per sleep (toon) staan op de windlade twee pijpen. Ook deze zijn gemaakt van platanenhout. Alle 38 pijpen zijn gemaakt volgens dezelfde conische basisvorm (‘doorn’): Ze hebben in beginsel dus dezelfde mensuur. Doordat de pijpen conisch zijn, zijn de lagere pijpen uiteraard bovenaan wijder. Tevens verschilt de mensuur per pijp doordat de kern hoger ligt naarmate de pijp langer is. De kernen zijn eveneens afgeleid van de basisvorm.
Op de korte zijden van de windlade zijn ‘folles geminis’ aangebracht: ‘tweelingsbalgen’. Elk van de twee tweelingsbalgen bestaat uit een ‘conflatorium’ (‘verzamelstuk’) en twee aparte balgen, in de vorm van Middeleeuwse smidsbalgen. Deze twee balgen zijn met touw en een hefboom zo aan elkaar verbonden dat de ene daalt wanneer de andere stijgt. Voor elke tweelingsbalg is één balgentreder nodig; het orgel vereist dus naast de organist twee balgentreders om tot klinken te kunnen komen. Om de balgentreders houvast te kunnen bieden wanneer ze op de balgen staan, is om het orgel een stellage gebouwd. Schilder Helmer Hut schilderde het orgel en de stellage.
Winold van der Putten baseerde het concept van het orgel op met name het traktaat Schedula Diversarum Artium [Over de verschillende kunsten] van de monnik Theophilus uit de 11de eeuw (met name voor de pijpen en de windlade), en het traktaat De Fistulis organicis [Over orgelpijpen], van een anoniem auteur uit de 10de eeuw (met name voor de toetsen en de mechaniek). Verder gebruikte Van der Putten een afbeelding van het orgel in het Rutland Psalter, een Middeleeuws psalmboek, als voorbeeld (zie de afbeelding). Jankees Braaksma, de leider van het ensemble Super Librum, adviseerde Van der Putten met name ten aanzien van de te kiezen tonen.
De tentoonstelling is in het Drents Museum te Assen (Brink 1) te zien tot 28 november. Voor meer informatie: (0592) 31 27 41. In het ORGEL 1999/6 zal een uitgebreid en rijk geïllustreerd artikel over het orgel verschijnen.  
Bron: orgelmaker Winold van der Putten en Jankees Braaksma.

Inhoud artikel in de Drentse Courant:

Middeleeuws orgel komt weer tot leven

Van een onzer verslaggevers

FINSTERWOLDE - Een Middeleeuws orgel bouwen aan de hand van een afbeelding in een Engels psalmenboek en enige zinnen in twee traktaten? Een heel moeilijke klus. Zo lijkt het zo is het ook. Orgelbouwer Winold van der Putten heeft de uitdaging echter aangenomen en werkt in het voormalige gemeentehuis van Finsterwolde aan deze unieke reconstructie. Het orgel zal, na een tijdelijk verblijf in Assen, een vast plekje krijgen in de kerk van het Ostfriese plaatsje Rhede.

Van der Putten, die al geruime tijd in het voormalige raadhuis werkt, werd twee jaar geleden door vertegenwoordigers van het Drents Museum benaderd met het verzoek om een oud orgel te bouwen Dit vanwege de tentoonstelling "Bedolven Klanken", die vanaf volgende maand in Assen bezichtigd kan worden. Het Organeum, het orgelparadijs in Weener en het Groninger muziekgezelschap Super Librum uit Groningen waren ook bij bet initiatief betrokken.

Van der Putten besloot na enig zoeken te gaan werken aan de hand van het Rutland-psalter en twee traktaten van Middeleeuwse monniken, een Theophilus en een anonieme auteur uit Bern. In het psalter staat een afbeelding van een orgel. De twee geestelijken geven een beschrijving. "Ik heb deze literatuur grondig bestudeerd, evenals de afbeelding. Het probleem is dat je op zo'n afbeelding het orgel maar van één kant ziet." Aldus Van der Putten over zijn periode van studeren. Hij besloot de aanwijzingen van de beide monniken precies te volgen en moest op zoek naar smidsbalgen en plataanhout, want die houtsoort werd in de verhandelingen genoemd. "Een vreselijk moeilijk te bewerken soort, maar ik heb besloten zo nauwkeurig mogelijk de aanwijzingen te volgen".

Twee maanden geleden begonnen Van der Putten en zijn medewerkers Ingrid Noack, Bert Meems, Johan Oudeneel en Nans Kollf aan het echte bouwwerk. En nu wordt er dus dagelijks gezwoegd in Finsterwolde en vordert de bouw gestaag. "We liggen op schema. Op 6 septembermoet ik bet orgel in Assen afleveren, daar blijft het twee jaar lang en vervolgens is het de bedoeling dat het orgel in Rhede een plekje krijgt".

Van der Putten, die al meer reconstructies op zijn naam heeft, zegt van de klus te genieten. "Het wordt een heel bijzonder orgel, totaal verschillend van de huidige orgels, ook wat de klank betreft".

Een probleem vormen nog de financiën. Het geld voor de reconstructie is nog niet binnen, de begroting heeft nog een gat van ruim twintigduizend gulden. "We hopen op steun. Op de afbeelding in bet boek staan trouwens ook klokken, het zou mooi zijn als die ook gereconstrueerd zouden worden en als iemand daar geld voor zou willen geven".


Drenthse Courant 18-08-1999 (01)

Bronnen:

  1. E-Mail d.d. 03-01-2015 van Frits Kaan