Hoogeveen, Gereformeerde Hoofdstraatkerk


Foto links: Facebook - Oud Drenthe in woord en beeld. Rechts: ansichtkaart


Foto rechts: Reliwiki (11)

Kerk
De gemeente werd gesticht in 1835 en kreeg in 1841 een kerkgebouw aan de Hoofdstraat.
In 1886 was de Doleantie en scheidde zich een aantal gelovigen zich af van de Hervomde Kerk. Dit leidde in Hoogeveen tot de bouw van de Westerkerk in 1887. De kosten waren f 6.190,- inclusief een kosterwoning en de inventaris
Beide kerken fuseerden in 1899 en in 1904 werd op de plek van de kerk uit 1841 een nieuwe kerk gebouwd.
De Christelijke Gereformeerden, die in 1904 uit de Gereformeerde kerk waren uitgetreden hebben nog gepoogd de Westerkerk aan te kopen, maar dit mislukte. De kerk is daarna in 1915 verkocht en voor verschillende doeleinden gebruikt. In 1948 is de kerk afgebrand. (15)


Links de Westerkerk en rechts de huidige Hoofdstraatkerk. (15)



Provinciale Drentsche en Asser courant 04-09-1860

1877:
In de voorganger van het huidige kerkgebouw werd in 1877 een orgel geplaatst door de firma P. v. Oeckelen en Zn. te Haren.


Provinciale Drentsche en Asser courant 12-06-1877, 09-07-1877, 10-08-1877



Provinciale Drentsche en Asser courant 11-09-1900



Provinciale Drentsche en Asser courant 27-12-1904, 10-04-1905


Het Orgel 1905 april, Het Orgel 1905 augustus

1904/1905: Er wordt een nieuwe kerk gebouwd.
Onderhandelingen om het orgel uit de oude kerk aan de Gereformeerde kerk van Noordscheschut te verkopen stranden. Men bood f 150,-. De verkoop ging niet door. (19)
Een artikel in het tijdschift De Veenmol (1994-02) suggereert dat de koop voor f 160,- wel zou zijn gerealiseerd. (20)
Er wordt een bestaand orgel aangekocht uit de kerk van de Zusters Annunciaten te Antwerpen.  Deze kerk werd na de val van Napoleon door Koning Willem I aan de protestanten, veelal Lutheranen van Duitse afkomst geschonken. In deze kerkl werd in 1846 door Bernard Dreymann een orgel gebouwd. Op de duur was men niet meer tevreden met het orgel, omdat door het orgel het zicht op het prachtige raam in de voorgevel van de kerk werd belemmerd. Men besloot een nieuw orgel te laten bouwen, dat het raam wel zichtbaar liet.
Voor het oude orgel werd een koper gezocht. Het contact met Hoogeveen werd tot stand gebracht door Hinderk Bos uit Wildervank. Deze familie was ook betrokken bij de aanschaf van de Walcker-orgels in Wildervank en de Zuidekerk in Rotterdam.
Hinderk Bos bemiddelde samen met de Brusselse organist Bernard ten Cate tussen Antwerpen en Hoogeveen. De koop kwam rond voor 1800 Belgische franken, toen ongeveer zeshonderd gulden. Het instrument werd in een schip geladen en kwam ondanks enig geharrewar met de fiscus over de verschuldigde invoerrechten, ongemoeid en ongeschonden aan in Hoogeveen, waar het door Jan Proper in de nieuwe kerk werd geplaatst.
Bij de ingebruikneming van het instrument op vrijdag 18 augustus 1905 waren meer dan 1000 belangstellenden aanwezig. Men had er Bernard ten Cate, organist van de Nederlandse Evangelische kerk te Brussel, voor laten overkomen.
De avond werd besloten met een collecte voor de armen.
In het boek van Achim Seip over de orgelbouwer Dreymann is een reconstructie te vinden van de oorspronkelijke dispositie:

Hoofdwerk C-g''' Nevenwerk C-g''' Pedaal C-c'
Bourdon 16' Salicional 8' Subbass 16'
Principal 8' Grossgedackt 8' Octavbass 8'
Viola da Gamba 8' Principal 4' Violonbass 8'
Grossgedackt 8' Spitzflöte 4' Octavbass 4'
Quinte 6' Flageolet 2' Posaunenbass 16'
Octave 4' Krummhorn 8'    
Kleingedackt 4'        
Octave 2'        
Cornett V        
Mixtur III-V        
Trompete 8'        

Koppelingen: Manuaal I - Manuaal II; Pedaal - Manuaal I; Pedaal - Manuaal II.




Foto links: https://www.beeldbankhoogeveen.nl/ nr. 173 ca. 1910 (13) Foto rechts: (14)




Provinciale Drentsche en Asser courant 21-08-1905, 28-08-1905


De standaard 22-08-1905, Het nieuws van den dag : kleine courant 23-08-1905


Het Orgel 1905 september. Verslag door organist Tadema uit Assen



Door op de afbeelding te klikken wordt de afbeelding vergoot, zodat de tekst goed te lezen is.

Onderstaand een aantal documenten vanuit Antwerpen rond de aanschaf van het Dreymann instrument.
Hieruit blijkt de grote bemoeienis die Hendricus Bos uit Wildervank had met de aanschaf van dit instrument.
Deze doumenten kreeg ik via mail toegestuurd door Dick Würsten uit Antwerpen. (05)


Klik op de afbeelding om een grotere versie te bekijken .
Kerkenraad Hoogeveen meldt aan Antwerpen dat men heeft besloten het orgel aan te schaffen. Er is nog discussie over de prijs. Voorgesteld wordt het verschil te delen. Handmatig aangetekend: Laatste prijs is 1800 franc


Klik op de afbeelding om een grotere versie te bekijken.
Bos meldt vanuit Veendam aan Antwerpen dat men om te accepteert.


Klik op de afbeelding om een grotere versie te bekijken .
"De ondergetekenden verklaren van de administratie der Protestantsche Gemeente Lange Winkelstraat 5 te Antwerpen te hebben aangekocht het orgel, staande ter plaatse, voor de som van achttien honderd franc, onder beding dat de toelevering? zal plaats vinden tusschen 25 april en 15 mei eerstkomende


Klik op de afbeelding om een grotere versie te bekijken .
Brief van de predikant van Antwerpen van 2 april 1905 aan Hendricus Bos.


Klik op de afbeelding om een grotere versie te bekijken .
Koopcontract gedateerd op 4 april 1905.


Klik op de afbeelding om een grotere versie te bekijken .
Brief van 6 april 1905. Hendrikus Bos heeft het koopcontract ontvangen en stuurt het getekend weer terug.


Visitekaartje Hendricus Bos

hoogev07d.jpg (37103 bytes)

Onderaan deze pagina nog een foto, een reconstructie foto en een ontwerptekening van het orgel in de Antwerpen-situatie

1919: De organist van de kerk publiceerde in december 1919 een artikel in het tijdschrift "Het Orgel" een artikel waarin het aantal malen dat psalmen werden gezongen werd vermeld.


Provinciale Drentsche en Asser courant 30-05-1922


Provinciale Drentsche en Asser courant 21-10-1930 (jaarvergadering Oranjevereniging)


Provinciale Drentsche en Asser courant 14-12-1931


Provinciale Drentsche en Asser courant 30-08-1935

1942/1943: Op 21 juli 1942 vraagt de kerk aan Reil een prijsopgave te doen van de kosten voor het stemmen van beide orgels in Hoogeveen.
Op 23 juli 1942 geeft Reil de globale kosten van stembeurten, omdat hij beide orgels in Hoogeveen niet kent.
Op 5 augustus geeft de kerk aan Reil door hoeveel registers beide orgels hebben. Op 10 augustus 1942 schrijft Reil wat de kosten zijn verbonden aan het stemmen van de orgels in de Gereformeerde kerken.
Op 4 september 1942 verstrekt de kerk de opdracht voor de stembeurten aan Reil. Op 7 september 1942 bedankt Reil de kerk voor de opdracht om de orgels te gaan stemmen.
Op 7 januari 1943 (blz. 01 en 02) geeft de kerk aan Reil de dispositie van het Dreymann-orgel door en vraagt wat de kosten zijn van een restauratie en de uitbreiding met een modern electrisch derde klavier met 8 stemmen. (12)

1946: Er wordt een organist gezocht

Het Orgel 1946 oktober

1952: Het instrument wordt door Reil uit Heerde uitgebreid met een derde klavier. Dit derde klavier wordt geplaatst in het tot nu toe loze rugpositief.
Opmerking Jaap Brouwer: Reil gebruikte pijpwerk van een orgel (Proper 1915) uit de Hervormde kerk van Sellingen voor de vergroting van een orgel in Hoogeveen. Niet zeker of dit orgel wordt bedoeld. (14)

Dispositie na de werkzaamheden van Reil:

Hoofdwerk   Bovenwerk   Rugwerk   Pedaal  
Quintadena 16' Salicionaal 8' Bourdon 8' Subbas 16'
Prestant 8' Holfluit 8' Quintadena 8' Octaafbas 8'
Roerfluit 8' Prestant 4' Prestant 4' Gedektbas 8'
Octaaf 4' Fluit 4' Quint 2 2/3' Octaaf 4'
Quint 2 2/3' Nazard 2 2/3' Flageolet 2' Octaaf 2'
Octaaf 2' Nachthoorn 2' Terts 1 3/5' Fagot 16'
Mixtuur III-V Scherp III Kromhoorn 8'    
Trompet 8' Quint 1 1/3'        
    Vox Humana 8'        
    Tremelo          


Provinciale Drentsche en Asser courant 28-07-1955, 30-09-1955


Provinciale Drentsche en Asser courant 03-12-1958

1960: De kerkenraad vraagt op 20 januari aan Reil om het orgel dat jaar 2x te stemmen voor de prijs vanf 45,=. (12)

In Organist en Eredienst (1960 februari) van De Gereformeerde Organisten Vereniging (GOV) wordt een advertentie geplaatst voor een organist.

1962: Reil levert n.a.v van een bespreking op 9 oktober op 12 oktober een plan (blz 01, 02, 03 en 04) om het orgel in de te moderniseren kerk te verplaatsen en te voorzien van een nieuwe orgelkas.enigszns aan te passen:
- Bovenwerk: Fluit 4' vervangen door een gedekte fluit, Vox Humana door een Schalmei
- Rugwerk Terts 1 3/5 en Quint 2 2/3 te combineren tot een Sesquialter en op de plek van de Terts een Scherp III toevoegen
- Pedaal : Fagot 16' vervangen door een Bazuin 16
Op 17 oktober komt een aanvullend Brief van Reil waarin de offerteprijs f 1100,= lager uitkomt door lagere houtprijzen en opslag van een deel van het orgel in Hoogeveen.
De offerte wordt niet uitgevoerd. G.A.C. de Graaf krijgt in 1964 de opdracht. (12)


Tekening door Reil van het nieuwe orgelfront. Klik op de tekening voor een vergroting (12)


Nieuwsblad van het Noorden 18-08-1962

1964:
In dit jaar wordt het kerkinterieur rigoreus gemoderniseerd.

1965: De orgelbouwer G.A.C. de Graaf (Amsterdam 1928- Toledo (Spanje) 2013) uit Amsterdam bouwt een nieuw orgel in een nieuwe kas en van de oorspronkelijke registers worden alleen de Subbas 16', Salicional 8' en de Super-octave 2' overgenomen.

Foto: Stichting Orgelcentrum nr. 3870

1970: Er wordt een orgelconcours georganiseerd. Er hadden zich 26 deelnemers ingeschreven. (17)

Hoogeveensche Courant 16 februari 1970 (18)


1977: Op 15 februari maakt orgelmakerij Mense Ruiter (MR) een rapport voor de orgelcommissie.
- Pijpwerk Hoofdwerk: De houten pijpen C-B van de Roerfluit 8' hebben een te enge mensuur. Vervangen door metalen pijpwerk. De Nasard vervangen door een Quint. De Mixtuur is naar verhouding veel te wijd en dient te worden vervangen door een nieuwe Mixtuur met een passende Mixtuur. Samenstelling gelijk of iets hoger.
- Pijpwerk Bovenwerk: Houten pijpen van de Holpijp 8' vervangen door metalen pijpen. Eventueel de Musette 8' vervangen door een Schalmei 8'. De Cimbel vervangen door de Nasard van het Hoofdwerk. Dit alleen doen indien de Hoofdwerk-mixtuur ook wordt vervangen.
- Pijpwerk Pedaal: De Trompet 16'heeft een te enge mensuur en een te zwakke grondtoon. Vervangen door een Bazuin 16'. De Prestant 16' moet voorzover mogelijk sterker te worden gemaakt.
- Windladen: Lekkage door sleepafdichting met schuimplastic afdichtringen. Deze zijn niet duurzaam en vrijwel geheel vergaan. Hierdoor veel bijspraak en ongeregelde windtoevoer. Bij ingrijpende dispostiewijzigingen zou de windlade kunnen worden vervangen. De pedaalladen hebben betere kunstofringen. De frontladen voor het groot octaaf van de Prestant 16'en de Trompet 16' moet zo worden gewijzigd dat ze beiden een eigen windtoevoer hebben.
- Windvoorziening: De windtoevoer naar het Bovenwerk is instabiel. De te grote windmotor vervangen door een nieuw exemplaar van 2800 toeren per minuut. Het orgelinterieur is dan ook beter beriekbaar.
- Front: Het te simpele front voorzien van lofwerk.
Op 5 september beschrijft MR enkele wijzigingen op de plannen van 15 februari.
- De Cimbel op het Bovenwerk handhaven. De octaaf 1' van het bovenwerk vervangen door de Nasrd van het Hoofdwerk
- De Speelfluit van het Hoofdwerk vervangen door de Gedektfluit van het Bovenwerk. Voor het Bovenwerk een nieuwe Roerfluit 4' maken
- Het Hoofdwerk uitbreiden met een kantsleep voor een Cornet V.
- Op het Rugwerk een electronisch afstelbare Tremulant aanbrengen
Het werk kan niet voor januari 1980 worden begonnen vanwege een tussentijds binnen gekomen opdracht. (16)


Schets uit het archief van MR. Klik op de afbeelding voor een vergroting.

1978: De orgelcommissie schrijft op 13 maart dat de kerkenraad algemene zaken akkoord is gegaan met het voorstel van MR.
Op 11 april dankt MR voor het verlenen van de opdracht. MR neemt aan dat de werkzaamheden voor de vervanging van de Trompet 16' en de nieuwe windmachine uitgevoerd kunnen worden omdat deze werkzaamheden zijn inbegrepen bij het genoemde bedrag.
In mei schrijft de Classis Hoogeveen dat ze akkoord gaan met de interpretatie van MR van 11 april.
Op 1 juni stuurt MR een offerte en en werkomschrijving. Ook wordt het contract meegestuurd. (16)

1980?: Op 22 juli wordt door Martin Groenewold een concert gegeven. Op het programma staat dat het laatste concert (voor de restauratie?) zal worden gegeven op 29 juli.
Van 30 oktober is een notitie door MR van de bestaande dispositie en de nieuwe dispositie. (16)

1981: Op 5 februari beschrijft MR een aantal gebreken die aan het licht kwamen tijdens de werkzaamheden.
- De lade-boringen zijn vooral in de discant voor alle stemmen te klein.
- Lade- en sleepboringen zitten vaak niet passend boven elkaar. Dit moet gecorrigeerd worden.
- De onderkant van het cancellenraam was niet vlak waardoor ventielekkage ontstaat. De ventielopeningen moeten worden gevlakt en de ventielen opnieuw bevild en beleerd.
- Een groot aantal cancellen was lek. Dit is gecamoufleerd met opgespijkerde stukken triplex. De lekkage moet worden gedicht met stroeken leer.
- Het leer van de pulpeten van het Hoofdwerk zijn grotendeels vergaan en moeten worden vervangen door loden pulpeten.
- Vervangen van de houten pijpen van de Holpijp en Roerfluit is niet nodig omdat ze op de nu herstelde lade genoeg wind krijgen.
Op 9 februari wordt de derde termijn in rekening gebracht vanwege voortgeschreden werkzaamheden.
Bovenstaande geeft extra kosten van f 8600,- en een besparing van f 2800,-.
Uit een rekening van Stinkens van 8 april blijkt dat er nieuw pijpwerk werd geleverd voor een Rooerfluit 4', Quint 2 2/3', Mixtuur 1 1/3', Cornet V en een Bazuin 16' inclusief de houten stevels.
Op 29 april specificeert MR in overleg met organist Martin Groenewold enkele werkzaamheden:
- Vervanging van de Nasard 3'van het Bovenwerk door een nieuw exemplaar met een wijdere mensuur.
- Nieuwe pneumatische tremulant voor he bovenwerk
- Oplossen van het rammelende pedaal
- Verstevigen van het manuaal van het hoofdwerk, dat op veel plekken is gescheurd. (16)


1998: Op 11 maart dankt MR voor het verzoek een offerte voor een restauratie uit te brengen. Op 18 februari is het orgel samen met de adviseurs Gierveld en Telder onderzocht.
Op 16 december komt er een verder uitgewerkte offerte.
Onderzoek van het instrument is zeer lastig vanwege de slechte toegankelijkheid en de zeer compacte bouw.
Het orgel is een verzameling onderdelen van diverse makelijk en uit verschillende bouwperiodes. Dit geldt met name voor het pijpwerk.
Onderhoud en stemmen is uiterst moeizaam. De windvoorziening met veel kleine regulateurbalgen geeft geen rustige soepele wind. Door de compacte bouw zijn andere oplossingen echter niet mogelijk.
Een structurele verbetering is door de compacte bouw niet mogelijk. Wel kan het functioneren van mechaniek, klaviatuur en windvoorziening worden verbeterd. (16)

2000: Restauratie door Pels & Van Leeuwen.

Huidige Dispositie:

Hoofdwerk   Bovenwerk   Rugwerk   Pedaal  
Prestant 8' Salicionaal (1846) 8' Bourdon 8' Prestant 16'
Roerfluit 8' Holpijp 8' Prestant 4' Subbas (1846) 16'
Octaaf 4' Octaaf 4' Quintadeen 4' Octaaf 8'
Gedekte fluit 4' Roerfluit 4' Gemshoorn 2' Gedekt 8'
Quint 2 2/3' Nasard 2 2/3' Sesquialter II Octaaf 4'
Octaaf (1846) 2' Nachthoorn 2' Scherp IV Ruispijp III
Mixtuur IV-V Quint 1 1/3' Kromhoorn 8' Bazuin 16'
Cornet (2000) V Cimbel III     Schalmei 4'
Trompet 8' Musette 8'        
    Tremelo          

 

Het orgel na de restauratie van 2000
Huidige situatie orgelkas

Bronvermelding

  1. De Bazuin (1877)no 28, 13-7-1877.
  2. Het Orgel (1904-1905)no 11/7 en no 12/4. Het orgel kostte f. 2000, -. Het bedrag werd opgebracht uit vrijwillige bijdragen van de gemeente.
  3. Het programma van het orgelconcert was als volgt:
    1. Marche Solennelle van Alphons Mailly.
    2. Psalm 150 vers 1 en 2.
    3. Cantilene Pastorale van Bernhard te Cate.
    4. Carillon van Samuel de Lange.
    5. Psalm 43 vers 3 en 4.
    6. Thema en Variaties van A. Hesse.
    7. Fantasie van Callaerts.
    Het orgel (1904-1905)no 11/5. Z. Tadema, organist van de Hervormde kerk te Assen, was registrant bij het orgelconcert en hij vond dat een Trompet 8’op het Hoofdwerk wenselijk was. Het concert werd bijgewoond door 1100 mensen. De Mixtuur (1985)no 51/34: In 1905 kreeg de Protestante kerk in Antwerpen een orgel van de firma Walcker.
  4. De Orgelvriend (1967)no 6/5 en (1976)no 3/25. G. A. C. de Graaf schrijft in de brochure "In Chordis et Organo": Kast afromosia frontpijpen roodkoper, spotted 75%; 5 koppels hand/voet bediening.
  5. E-mail d.d. 18-05-2013 van Dick Würsten
  6. E-mail d.d. 20-05-2013 van Dick Würsten
  7. Tijdschrift De Veenmol 1994-II Het orgel van de Hoofdstraatkerk door J.L Havinga
  8. Tijschrift: De Standaard van 22 augustus 1905 - aanwezig in de bibliotheek van de Theologische Universiteit te Kampen
  9. Boek: Steensma en Van Swigghem Honderd vijftig jaar Gereformeerde Kerkbouw" van - o.a. blz.Blz 192-193
  10. Boek: Achim Seip Die Orgelbauwerkstatt Dreymann in Mainz/Orgelbau-Fachverlag Rensch Lauffen a.N. / ISBN 3-921 848-21-0.
  11. www: http://reliwiki.nl/index.php?title=Hoogeveen,_Hoofdstraat_95_-_Hoofdstraatkerk
  12. Archief Reil
  13. E-Mail d.d. 23 mei 2021 van Ronald IJmker, die me op deze foto attent maakte
  14. Archief Jaap Brouwer
  15. www: https://gereformeerdekerken.info/2017/08/26/de-hoofdstraatkerk-te-hoogeveen/ (24-06-2021)
  16. Archief Mense Ruiter
  17. Drents Archief: 0913 Archief van de afdeling Monumentenzorg van de provincie Drenthe 7 Prins Bernhardfonds/Anjerfonds afdeling Drenthe, vergaderingen; 1968-1970
  18. E-Mail Jan Pol van 14 november 2023
  19. Boek: Jubileumboek 1 januari 1905- 1 januari 2005 gereformeerde kerk Nieuweroord/Noordscheschut
  20. Tijdschrift: J.L. Havinga, Het orgel van de Hoofdstraatkerk, De Veenmol-1994-02

Áfbeeldingen van het orgel in de Antwerpen situatie: (06)


Foto uit 1888 op een moment dat de kerk in rouw is vanwege het overlijden van een bevriend staatshoofd: Kaiser Wilhelm I van Duitsland


Reconstructiefoto door Dick Würsten op basis van bovenstaande foto en een foto van het front zoals het in Hoogeveen stond.


Orgelkasontwerp door Dreymann van een gelijksoortig instrument te Leeheim.