Het orgel in de Reformierte Kirche te Veldhausen

Link naar de website van de Reformierte Kirche te Veldhausen

In het aan Nederland grenzende graafschap Bentheim werd van 7 tot 9 juni een orgelfestival gehouden, waarbij orgels in Georgsdorf, Neuringe, Uelsen, Neuenhaus en Veldhausen voor het voetlicht werden gebracht. In laatstgenoemde plaats staat in de Altreformierte kirche sinds 1957 een orgel van Jürgen Ahrend, dat vijf jaar geleden door Mense Ruiter uit Zuidwolde in stijl werd uitgebreid met een onderpositief. Willem van Twillert bespeelde het orgel na de uitbreiding en geeft zijn ervaringen in dit artikel weer.

Jurgen Ahrend geldt mondiaal als één van de meest vooraanstaande orgelbouwers uit de tweede helft van de twintigste eeuw. In de Altreformierte Kirche in Veldhausen, niet ver van de Nederlandse grens, ten oosten van Oldenzaal, bouwde Ahrend in 1957 zijn zesde orgel. Het was zijn eerste instrument op Prestant 8-voets basis. Om meer grondtoon te verkrijgen, verlengde Ahrend in 1982 de bekers van de horizontale Trompet 8 Vt. door ze op te schuiven; voor de hoogste tonen maakte hij nieuwe bekers. De klank van dit register werd zodoende ronder en grondtoniger. Ook wijzigde Ahrend de gelijkzwevende stemming in een Werckmeister-temperatuur.

NIEUW POSITIEF
In 1997 vervaardigde de firma Mense Ruiter uit Zuidwolde voor dit orgel een positief met vijf registers, alsmede een vrij pedaal van twee stemmen. De Subbas 16 vt. en Bourdon 8 vt. werden in een hoek geplaatst tegen de beide muren achter het orgel. Het instrument zelf staat op de vloer van het liturgisch centrum. Het positief kon een plaats krijgen tegen de onderkast. De balustrade wordt nu onderbroken door de kas van het positief. Optisch een uitstekende oplossing; het geheel ziet er thans uit alsof het altijd zo is geweest. Alleen de kleur van het eikenhout verraadt dat het positief recent gemaakt is. Alle frontpijpen van het positief hebben aan de voorzijde een geschilderd labium; het echte labium is namelijk naar binnen gericht, teneinde de klank optimaal te laten versmelten en om het geluid niet te direct op de luisteraar te laten afkomen.
Bij de klankgeving van dit positief stond men voor interessante keuzes wat betreft intonatie, orgelwind, factuur en ontwerp. Opvallend is de rondere klank van de labiaalregisters. Met name de Flachflöte 2 vt. en de Sesquialter geven een beweeglijke en bijzonder fraaie en vocale toon. De orgelwind naar het positief is variabeler dan die naar het hoofdwerk. Dit leidt ertoe dat het koppelen van de beide manualen geen voor de band liggende optie is. Zeker wanneer Mixtuur en/of Octaaf 2 vt. deel uitmaken van de registercombinaties op het hoofdwerk, is koppelen van het positief vanwege stemmingsverschillen niet zo fraai.
Men koos dus voor een meer cantabile-karakter van het positief. Mijns inziens is dat een juiste keuze. Immers, het uit fluitregisters bestaande positief dient niet zozeer ter versterking van het plenum dan wel ter uitbreiding van het klankkleurenpalet. En dat is uitstekend gelukt. Alleen betreffende de Regal 8 vt. heb ik nog wat wensen. Dit mooi aansprekende register vind ik net iets minder ‘spannend’ en boeiend als de andere stemmen in het positief. Was een Dulciaan 8 vt. vanwege de langere bekerlengte wellicht een betere keuze geweest? Anderzijds vermoed ik dat die bekerlengte niet volledig in de kas van dit positief gepast zal hebben. De Regal 8 vt. kan overigens fraai dienst doen in akkoordenspel. Bijvoorbeeld wanneer de linkerhand op het positief speelt (met alle registers behalve de Sesquialter), terwijl de rechterhand op het hoofdwerk de koraalmelodie laat horen. Andersom kan ook, zij het dat de Regal 8 vt. hij het volle werk in het positief op het randje is wat zuiverheid betreft. Gebruikt men de Regal 8 vt. in de tenor, dan zijn de Holpijp 8 yt. en Blockflöte 4 Vt. uitstekend inpasbaar in de klank.
De Sesquialter kan ook omgetoverd worden tot een Cornettino door simpelweg de Flachflöte 2 vt. bij te trekken. Dit levert een heerlijk geluid op.

HOOFDWERK
Het hoofdwerk heeft een uitermate fraaie Prestant 8 vt., die een ontspannen klank geeft. En dat in 1957... Hoed af voor Ahrend! De Gedackt 8 vt. met de dichtgesoldeerde ronde hoeden geeft een tamelijk slank geluid. Vergeleken met soortgelijke ‘latere’ gedekte registers van Ahrend, althans die ik ken, ontkom ik niet geheel aan de indruk dat de Gedackt 8 vt. in Veldhausen iets meer windruis in de toon heeft. De Octaven 4
vt. en 2 vt. zijn juweeltjes evenals de Mixtuur 4 st., waarvan de klank in 1957 een openbaring moet zijn geweest. De horizontale Trompet 8 vt. is een register dat in deze transparante akoestiek perfect tot zijn recht komt. Het warme, grondtonige timbre verleent deze Trompet een fantastisch karakteristiek geluid. Vaker maken, zo’n register. De beide pedaalregisters zijn mooi, maar vrij zacht. Eigenlijk prefereer ik voor deze behoorlijk grote kerkruimte een luidere klank, zowel in de 16 vt. als in de Gedackt 8vt. De registerknoppen zijn gesitueerd achter de rug van de speler.


GERAADPLEEGDE LITERATUUR
Günter Lade: "40 Jahre Orgelbau Jürgen Ahrend 1954-1994" Leer 1994.

Veldhausen, Altreformierte Kirche
Bouwer: Jurgen Ahrend, 1957
Uitbreiding: Mense Ruiter, Zuidwolde, 1997

Dispositie:

Koppelingen:
Ped-Hw
Manualkoppel

Het orgel van de oude kerk van Veldhausen door Jacob Courtain